Prawnie dopuszczalne formy zabezpieczenia płatności w umowach handlowych
Problem zabezpieczenia płatności nie występuje w sytuacji, w której strony uzgadniają zapłatę z góry, a kupujący jej dokona. Obaw nie budzi też sytuacja, w której świadczenia (wydanie towaru i zapłata ceny) występują jednocześnie. W przypadku odroczenia terminu płatności, np. na okres wskazany na fakturze, istnieje możliwość zapewnienia sprzedającemu chociaż części świadczenia kupującego jeszcze przed wydaniem towaru. Rozwiązanie to przybiera postać zaliczki lub zadatku.
Pojęcia zaliczki i zadatku nie są tożsame. Zaliczka nie jest wprost uregulowana w kodeksie cywilnym, choć jest szeroko dopuszczalna w obrocie, co znalazło akceptację w orzecznictwie w oparciu o zasadę swobody umów. Zaliczka jest kwotą wpłacaną na poczet należnego świadczenia przez stronę zobowiązaną do zapłaty za towar lub usługę. W razie należytego wykonania umowy podlega ona zaliczeniu na poczet ceny (wynagrodzenia). W przypadku zaś braku wykonania umowy – ze względu na jej rozwiązanie albo odstąpienie od umowy – wpłacona zaliczka podlega zwrotowi. Staje się ona bowiem świadczeniem nienależnym. Nie można zatem zatrzymać zaliczki jako quasi-odszkodowania za niewykonanie umowy.
Zadatek pełni z kolei funkcję zabezpieczenia wykonania umowy. Innymi słowy ma „przymusić” zobowiązanego do jej realizacji. Jeśli umowa nie zostanie wykonana zadatek nabiera charakteru odszkodowawczego. Podstawą prawną instytucji zadatku jest art. 394 KC, zgodnie z którym w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju, zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeśli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej. Rzecz jasna jeśli umowa została wykonana to zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała.
Otrzymanie zadatku jest zatem korzystniejsze niż otrzymanie zaliczki, pod warunkiem, iż strona otrzymująca właściwie wykona swoje zobowiązanie. Zadatek musi być wyraźnie w umowie zastrzeżony. Warto zadbać, by w treści umowy znalazło się postanowienie, iż kwota przekazywana przy zawarciu umowy jest zadatkiem.
Przykład – zadatek
Jan Kowalski (sprzedający) podpisał z Zygmuntem Nowakiem (kupującym) umowę przedwstępną sprzedaży mieszkania. Zygmunt Nowak wpłacił 40.000 zł zadatku i zobowiązał się zawrzeć umowę sprzedaży w terminie trzech miesięcy. Zygmunt Nowak jednak w międzyczasie się rozmyślił i nie zawarł umowy sprzedaży. Jan Kowalski może mu złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy przedwstępnej i zatrzymać 40.000 zł zadatku.
Przykład – zaliczka
Jan Nowak chciał kupić od Piotra Kowalskiego samochód. Została podpisana umowa przedwstępna, Jan Nowak wpłacił 1.000 zł zaliczki. Następnie Jan Nowak zrezygnował z kupna auta, nie podpisał umowy sprzedaży. Piotr Kowalski powinien zwrócić Janowi Nowakowi 1.000 zł zaliczki.