Kara umowna ma na celu skłonić dłużnika do spełnienia swego zobowiązania pod groźbą sankcji w razie jego niewykonania. Występuje również jako klauzula zawierająca oszacowanie szkody, jaką wyrządziłby dłużnik w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (odszkodowanie zryczałtowane).
Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. strony mogą zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Jak stanowi art. 484 § 1 zd. 2 k.c. żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
W konsekwencji dla dopuszczalności dochodzenia odszkodowania przewyższającego wysokość kary umownej istotnym będzie wyraźne uregulowanie tej materii w samej umowie.
Pogląd, że kara umowna jest tzw. surogatem odszkodowania, nie oznacza tego, że kara umowna ma zastąpić jedynie odszkodowanie w związku z powstającą po stronie wierzyciela szkodą majątkową. Sformułowanie „surogat odszkodowania” należy rozumieć w tym sensie, że strony przy zawarciu umowy określają z góry karę umowną na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika i kara ta kompensuje wszystkie negatywne dla wierzyciela konsekwencje wynikające ze stanu naruszenia zobowiązania. Operuje się tu pojęciem tzw. szkody ogólnej, innej niż zindywidualizowana szkoda majątkowa wierzyciela – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 września 2014 r. I ACa 309/14.
Należy pamiętać, iż zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody – uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów – zasada prawna z dnia 6 listopada 2003 r. III CZP 61/03.
Zastrzeżenie kary umownej przede wszystkim zwalnia wierzyciela z obowiązku udowodnienia wysokości szkody. Obowiązująca obecnie regulacja ustawowa wyłącza możliwość zastrzeżenia kary umownej na wypadek niewykonania (lub nienależytego wykonania) zobowiązania pieniężnego. Zatem w umowach wzajemnych, w których odpowiednikiem świadczenia niepieniężnego jednej strony będzie świadczenie pieniężne, zastrzeżenie kary umownej z jej istoty będzie dopuszczalne wyłącznie na korzyść wierzyciela posiadającego roszczenie o spełnienie świadczenia niepieniężnego. Zatem nie można zasadnie twierdzić, że w obecnym kształcie ustawowym zastrzeżenie w umowie poddanej pod osąd kary umownej wyłącznie na korzyść strony uprawnionej do świadczenia niepieniężnego, pozostaje w sprzeczności z naturą kreowanego umowie stosunku prawnego.